Κέτσουας είναι οι ιθαγενείς πληθυσμοί που κατοικούσαν στην περιοχή των Άνδεων και οι Ισπανοί κατακτητές τους ονόμασαν Ινδιάνους νομίζοντας πως έφθασαν στις Ινδίες. Ο τόπος όπου γεννήθηκε η κέτσουα φαίνεται πως είναι η περιοχή Apurímac-Ayacucho στο Περού.
Η κέτσουα (quechua) (από το qhiswa «zona templada» που σημαίνει εύκρατο κλίμα ), ή πιο σωστά ρουνασίμι (που σημαίνει η γλώσσα των ανθρώπων) είναι η γλώσσα την οποία ομιλούσαν οι ιθαγενείς, και σήμερα είναι η τέταρτη κατά σειρά γλώσσα που ομιλείται στην Αμερική. Είθισται να χρησιμοποιείται ο όρος κέτσουα αντί του σωστού ρουνασίμι για την γλώσσα των Κέτσουα. Η γλώσσα που υιοθέτησαν αργότερα οι Ίνκας.
Οικογένεια γλωσσών
Η κέτσουα είναι η πλέον διαδεδομένη γλώσσα στην ήπειρο αυτή. Ακολουθούν η γκουαρανί και η αϋμάρα. Ομιλείται στην ευρύτερη περιοχή της Νοτίου Αμερικής και μαζί με την ισπανική είναι επίσημη γλώσσα στην Βολιβία, το Περού, την Κολομβία και το Εκουαδόρ.
Ειδικοί μελετητές υποστηρίζουν πως δεν πρόκειται για μια μόνο γλώσσα. Ορισμένοι υποστηρίζουν πως πρόκειται για μια διάλεκτο αέναη, άλλοι πως πρόκειται για οικογένεια γλωσσών όπως η κινεζική.
Οι γλώσσες κέτσουα και αϋμάρα σήμερα
Αρκετά εκατομμύρια στην ευρύτερη περιοχή των νδεων έχουν ως μητρική τους γλώσσα της κέτσουα και την αϋμάρα. Για πολλούς από αυτούς η ισπανική γλώσσα είναι μια γλώσσα ξένη. Αυτό εξηγεί το μεγάλο ποσοστό αναλφαβητισμού που υπάρχει στις κοινότητες των ιθαγενών.
Κατά καιρούς έχουν γίνει προσπάθειες να μειωθεί το φαινόμενο του αναλφαβητισμού αλλά έπεσαν στο κενό αφού δεν έδωσαν ποτέ την δέουσα σημασία στις ιθαγενείς γλώσσες. Μάλιστα δεν διδάσκονται στα σχολεία. Αυτό που ζητούν οργανώσεις ιθαγενών είναι να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση και κυρίως στην μητρική τους γλώσσα την κέτσουα και αϋμάρα, κάτι το οποίο σήμερα δεν γίνεται.
Η μητέρα γλώσσα
Η κέτσουα (ρουνασίμι) και η αϋμάρα κατά μια θεωρία προέρχονται από μια μητέρα γλώσσα την Κετσουαμάρα (Quechuamara). Ωστόσο, δεν συμφωνούν όλοι οι ερευνητές με αυτην την θεωρία. Οι Ίνκας όταν έφθασαν στο Κούσκο υιοθέτησαν αυτήν την γλώσσα για τις επίσημες τελετές αφού εκείνοι μιλούσαν την πουκίνα.
Για να γραφτεί η ρουνασίμι το 1946 υιοθετήθηκε επίσημα μια αλφάβητος με 21 γράμματα της λατινικής (a, ch, e, h, i, k, l, ll, m, n, ñ, o, p, q, r, s, sh, t, u, w, y).
(Καινή Διαθήκη. Ιωάννης 1. 1-8 στην κέτσουα του Αγιακούτσο)
Οι Αϋμάρα και η γλώσσα τους
Οι αϋμάρα ήταν οι ιθαγενείς πληθυσμοί που ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή του Αμαζονίου και στις νδεις όταν έφθασαν οι Ισπανοί κονκισταδόρες. Αϋμάρα είναι η γλώσσα που ομιλούσαν και η οποία διατηρείται μέχρι τις μέρες μας. Είναι επίσημη γλώσσα, όπως και η κέτσουα, στην Βολιβία, στο Περού και στην Χιλή.
Ομιλείται επίσης σε ορισμένες κοινότητες στην Αργεντινή. Ίσως το πιο γνωστό προϊόν που παρήγαγαν οι αρχαίοι Αϋμάρα και προσφέρθηκε στην ανθρωπότητα από τους κονκισταδόρες είναι η πατάτα. Οι ιθαγενείς καλλιεργούσαν με ιδιαίτερες τεχνικές εκατοντάδες είδη πατάτας.
Η θρησκεία των Αϋμάρα
Η θρησκεία τους ήταν μυστηριώδης, κατά την οποία κάθε νεκρός μετατρεπόταν σε έναν Θεό. Στις νδεις πάντοτε υπήρχε έντονο το στοιχείο της μουσικής. Εκεί γεννήθηκε η μουσική που είναι γνωστή σήμερα ως μουσική των νδεων. Τα όργανα που χαρακτηρίζουν την μουσική τους είναι το siqu(siku), το charango, το bombo και η quena.
Αν και το τσαράνγκο δημιουργήθηκε μετά από την κατάκτηση των Ισπανών αφού οι Αϋμάρα δεν είχαν κανένα έγχορδο όργανο. Επίσης διατηρούνται μέχρι σήμερα πάρα πολλοί χοροί με προέλευση τον πολιτισμό των Αϋμάρα.
Η γεωγραφική προέλευση
Δεν υπάρχει ένα μοναδικό έθνος το οποίο να ομιλούσε την αϋμάρα. Και αυτό διότι διαφορετικές εθνικές ομάδες ομιλούσαν την αϋμάρα όπως οι Qullas, Lupaqas, Qanchis, Carangas, Lucanas, Chocorvos, Chichas και μάλιστα σε διαφορετικές περιοχές όπως οι Lima, Ica, Huancavelica, Ayacucho, Arequipa, Apurimac, Cuzco, βοράς του Puno, περιοχές της Cochabamba και Potosí περιοχές όπου σήμερα ομιλείται η quechua.
Όσον αφορά στην γεωγραφική προέλευση της αϋμάρα υπάρχουν τρεις θεωρίες. Από το οροπέδιο της Τιτικάκα, τις κεντρικές νδεις του σημερινού Περού, τον βορά της σημερινής Χιλής.
Η αϋμάρα έχει δυο αδερφές γλώσσες τις Kawki y el Jaqaru οι οποίες ομιλούνται ακόμη και σήμερα σε περιοχές του Περού.
