Με τη ματιά των καιρών
Απόβραδο στη γοητευτική ακρογιαλιά στο Παντέλι. Ενα ελαφρύ αναρίγισμα της μέχρι τότε γαλήνιας θάλασσας αναγγέλλει την καθυστερημένη προβέζα που καταφθάνει Ο Ηλίας αρχίζει να μαζεύει τα στερεωμένα στο ψιλό βότσαλο τραπεζάκια του «Σιρόκου». Ο Αποστόλης δίπλα μιλάει σε μια παρέα για τον καλύτερο παστό κολιό στο νησί που φτιάχνει ο ίδιος, ενώ η Βαγγελιώ στην κουζίνα της «Ψαροπούλας» μαγειρεύει σπέσιαλ αστακό με κριθαράκι. Παραδίπλα ο Αντώνης απολαμβάνει το τελευταίο για σήμερα τραγούδι των καρδερίνων του που είναι κρεμασμένες στην πέργκολα του «Ζορμπά».
Οι σημαίες του ξενοδοχείου «Καστέλο», η ελληνική και η βυζαντινή, κυματίζουν τώρα έντονα. Πηγαίνουμε στην πιο προφυλαγμένη βεράντα του παραδοσιακού σπιτιού της Αννας Καρπαθάκη, της «Γλυκιάς Λέρου», για πατσαβουρόπιτα, σπιτική σουμάδα και λικέρ αρμπαρόριζα.
Πάνω στην ώρα το κόκκινο τρεχαντήρι του Σάββα με την πράσινη κουπαστή - μια ιδιαίτερη σιλουέτα στο μικρό λιμάνι - και το καινούργιο, ωραίο, σκαρί του Γιάννη - που μας πήγε πριν στο νησάκι της Αγίας Κυριακής, μια επικράτεια των γλάρων και της κάππαρης - έριξαν τα δίχτυα για μελανούρια κοντά και γυρίζουν τώρα βιαστικά στην αγκαλιά του λόφου με το μεγαλόπρεπο μεσαιωνικό κάστρο στην κορυφή του και το «κομπολόγι» των μύλων. Εμειναν στη θάλασσα μόνο τα φώτα αυτών που ψάρευαν κάτω από τις ρυτίδες της θάλασσας καλαμάρια. Ελαμπαν σαν μεγάλες πυγολαμπίδες μέσα στον σμαραγδένιο ως βαθυγάλαζο κόσμο. Αυτό είναι το σύμπαν της Λέρου, που εξελίσσεται γύρω από το κάστρο, που η «ματιά» του πάνω σε ολόκληρο το νησί και το πολύνησο γύρω του ακολουθεί το πέρασμα των καιρών. Κι αυτή είναι η γοητεία της Λέρου: το μπλέξιμο των καιρών, των υποβρύχιων και των επίγειων διαδρομών της Ιστορίας, των επιβλητικών αρχοντικών στις γειτονιές του νησιού, τ' Αλιντα, την Αγία Μαρίνα και τον Πλάτανο, στο ιστορικό κέντρο στο Λακκί, των μικρών ξωκκλησιών πάνω στον βράχο, της Παναγίας της Καβουράδαινας απέναντι στο στενό Λέρου - Καλύμνου, του Αγιου Ισίδωρου και των δραματικών τοιχογραφιών της Αγίας Κιουράς στο Παρθένι που ζωγράφισαν οι πολιτικοί κρατούμενοι βάζοντας και μια πινελιά από το δικό τους δράμα. Καλώς ήλθαμε με μια σουμάδα από γλυκό πικραμύγδαλο, στον κόσμο της Λέρου. 
M' αεροπλάνα και μπρατσέρες… Σκέφτομαι την κρητικιά γιαγιά μου, την Καλλιόπη, που μερικές φορές επέστρεφε βιαστικά στο σπίτι, στο νησί, φωνάζοντας από μακριά στην κόρη της: «Φούλα, βάλε το ράδιο, τραγουδά η Αιμιλία». Είχε ακούσει από κάποια ανοιχτή πόρτα - τότε όλες οι πόρτες ήταν ανοιχτές - την Αιμιλία Χατζηδάκη να τραγουδά τον χαβά του Προύζου: Πότε θ' ανοίξουμε πανιά, να κάτσω στο τεμόνι/να δω της Λέρος τα βουνά, να μου διαβούν οι πόνοι.
Κι εμείς βλέπουμε τώρα της «Λέρος τα βουνά» και μάλιστα από ψηλά, στο τέρμα αυτής της μοναδικής αίσθησης που σου δημιουργεί το ταξίδι με αεροπλάνο πάνω στη διαγώνιο του Αιγαίου, πάνω από τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα.
Φύσα βοριά απ' τ' Αλιντα, νότια απ' το Παντέλι/να 'ρθούναι τα ξενάκια μας να κάνουν καλοκαίρι.
- Μπρατσέρα μου ορτσάρισε, τα Σπήλια καβαζάρησε...
Σχεδόν αεροπλανική είναι η θέα από το κάστρο προς όλο το μέτωπο της Λέρου προς τη θάλασσα από Βοριά ως Νότο και ως πέρα στο πέλαγος των Νοτίων Σποράδων, την Κάλυμνο, την Κω στο βάθος, τις ακτές της Μικράς Ασίας, τους Λειψούς, την Πάτμο…
Το κάστρο του Παντελιού είναι η πιο σπουδαία μεσαιωνική μνήμη της Λέρου, έργο του 11ου αιώνα. Μετά τον 13ο αιώνα το πήραν οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννου της Ρόδου και το κράτησαν ως τον ερχομό των Τούρκων τον 15ο αιώνα. Είναι όμως και κάστρο της Παναγιάς, καθώς η εκκλησιά της Παναγίας του Κάστρου (17ος αιώνας) είναι ισχυρός πόλος έλξης των επισκεπτών και η μεγάλη χάρη της συνδυάζεται με την εντυπωσιακή θέα προς το νησί και το πέλαγος.
Το σήμερα και το χθες στο Λακκί
Κρατούμενοι έμεναν και στο Λακκί, σε ένα πολυώροφο κτίριο που έκτισαν οι Ιταλοί. Αυτός ο ασφαλής κόλπος ήταν από τη δεκαετία του 1930 η ισχυρότερη ναυτική βάση τους στην Ανατολική Μεσόγειο. Στην απέναντι πλευρά του κόλπου είχαν σχεδιάσει και κτίσει μια ολόκληρη μικρή πόλη, χαρακτηριστική της αρχιτεκτονικής του ρασιοναλισμού και του φουτουρισμού που προτιμούσε το φασιστικό καθεστώς και ανέδειξε πιο γλαφυρά εδώ στη Λέρο, περισσότερο από κάθε άλλο νησί των «Κτήσεων» (έτσι αποκαλούσαν τις Νότιες Σποράδες που είχαν καταλάβει στο Αιγαίο και προσπάθησαν να ενσωματώσουν στην ιταλική μπότα). Το Porto Lago κτίστηκε από την αρχή, ενώ στη Ρόδο και στην Κω τα κτίσματα των κατακτητών ενσωματώθηκαν στον υπάρχοντα ιστό των πολιτειών. Διακεκριμένοι ιταλοί αρχιτέκτονες σχεδίασαν και έκτισαν μια ολόκληρη πολιτεία με δημόσια κτίρια και κατοικίες αξιωματούχων και υπαλλήλων. Από τα δημόσια κτίρια τα πιο χαρακτηριστικά είναι η κυκλική αγορά με τον πύργο του ρολογιού - σήμα για το Λακκί -, ο εντυπωσιακός στρατώνας στην άκρη της προκυμαίας, το ξενοδοχείο «Roma», το κινηματοθέατρο, η εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, το σχολικό συγκρότημα κ.ά.
Τώρα η ζωή στο Λακκί, που είναι το βασικό λιμάνι της Λέρου, κυλά ανάμεσα και μέσα σε αυτά τα κτίρια, παράλληλα με τις μνήμες. Περπατάμε μαζί με τον καλό ξεναγό μας, τον κ. Νικήτα Σπύρου, ο οποίος έχει παιδικές μνήμες από την εποχή της Ιταλοκρατίας, στον κεντρικό δρόμο της παλιάς αγοράς και σταματάμε μπροστά στο καθαριστήριο του κ. Δημήτρη Πιπέρη. Βγάζει και μας δείχνει ένα κύπελλο για ρόφημα ιταλού στρατιώτη διάτρητο από σφαίρες. Ο στρατιώτης είχε χαράξει διάφορες λέξεις και σχέδια πάνω στο κύπελλο, όπως «In to bene Leros (Egeo) 3-4-42». Ο κ. Δημήτρης το βρήκε μέσα σε μια σκινιά σε μια κυνηγετική του εξόρμηση. Βλέποντας αυτά που έγραφε πάνω του ένας συμπατριώτης του το δανείστηκε, πήγε στην Ιταλία, βρήκε τους συγγενείς του στρατιώτη, που στο μεταξύ είχε πεθάνει, και τους το έδειξε. Μετά το έφερε πίσω στον κ. Δημήτρη που το κρατά ως ενθύμιο. Ούτως ή άλλως οι μνήμες είναι ζωντανές. Ο κ. Νικήτας, καθώς πηγαίνουμε για το «Τούνελ» της Μερικιάς, μας δείχνει τις τρεις κορυφές γύρω από το Λακκί και μας λέει ότι εκεί ήταν τοποθετημένα κανόνια που έστελναν τις οβίδες τους 18 χλμ. μακριά. Ο Alistair MacLean εμπνεύστηκε το βιβλίο του «Τα κανόνια του Ναβαρόνε» από αυτά τα αμυντικά συστήματα και κανονικά η ομώνυμη ταινία θα γυριζόταν εδώ, αλλά για διάφορους λόγους προτιμήθηκε τελικά η Ρόδος. Οταν μπαίνουμε στο «Τούνελ», ο κ. Νικήτας βλέποντας τα εκθέματα μονολογεί: «Αυτά ήταν τα παιχνίδια μας»... 
Το «Τούνελ» της Μερικιάς είναι ένα μοναδικό μουσείο που ξεκίνησε από τη σκέψη του κ. Χρήστου Καρπαθάκη. Είναι ένα τμήμα του λαβύρινθου από τις στοές που διατρέχουν την περιοχή κάτω από το Λακκί. Στεγαζόταν εδώ η ναυτική διοίκηση των Ιταλών. Μέσα στις καλοφτιαγμένες στοές εκτίθενται ενθυμήματα - όπλα, στολές, οχήματα, χάρτες, φωτογραφίες, έγγραφα - όλων των πλευρών που ενεπλάκησαν στη μάχη της Λέρου. Αυτή η μάχη που κράτησε 52 ημέρες ήταν από τις πιο σκληρές. Οι Ιταλοί που έμειναν στη Λέρο από το 1912 ως το 1943 συνθηκολόγησαν και έτσι εγκαταστάθηκαν στη «Μάλτα του Αιγαίου» (έτσι αποκαλούσαν το νησί ο Γουίνστον Τσόρτσιλ, οι Αγγλοι και οι Σύμμαχοι). Οι Γερμανοί ήθελαν πάση θυσία να ανακαταλάβουν τη Λέρο με σμήνη αεροσκαφών που έριχναν ασταμάτητα βόμβες και αλεξιπτωτιστές ανάμεσα στα 300.000 βλήματα που εκτοξεύονταν από τις πολλές αντιαεροπορικές πυροβολαρχίες των αμυνομένων. Η κόλαση κράτησε 52 ημέρες και οι Γερμανοί πέτυχαν την τελευταία νίκη τους.
Η καταστροφική μανία του πολέμου αποτυπώνεται τώρα σκορπισμένη στη θάλασσα γύρω από τη Λέρο. Ναυάγια πλοίων και κουφάρια αεροπλάνων κείτονται στον βυθό. Οβίδες, κράνη, ανθρώπινα οστά, παγούρια, όπλα, σφαίρες βρίσκονται σκορπισμένα παντού. Ενα γερμανικό αποβατικό κοντά στη νησίδα Στρογγυλή, ένα βομβαρδιστικό Heinkel 111 στον όρμο Μπλεφούτι, ένα ιταλικό ανθυποβρυχιακό σκάφος στο λιμάνι του Παρθενίου, ένα μεταγωγικό αεροπλάνο Junkers-52 που ανελκύστηκε από τον κόλπο των Αλίντων (οι ντόπιοι θυμούνται τη βέρα του πιλότου), αλλά υπάρχει και άλλο που βυθίστηκε στην ίδια περιοχή φορτωμένο αλεξιπτωτιστές. Και το πιο συγκλονιστικό ναυάγιο είναι στο λιμάνι του Λακκιού, του αντιτορπιλικού «Βασίλισσα Ολγα», το οποίο βρισκόταν εκεί μαζί με τις συμμαχικές δυνάμεις και βομβαρδίστηκε από τα γερμανικά αεροπλάνα. Πήρε μαζί του δεκάδες ψυχές.
omorfataxidia.com
